İnternet sayəsində biz nəyin doğru, nəyin yanlış olduğunu çox vaxt başa düşməyin və anlamağın çox çətin olduğu sonsuz sayda məlumat əldə edə bilirik. Hamımız “İngilis alimləri koronavirusun olmadığını sübut edib”, “Avstraliyada peyvənd olunmamış insanlar islah düşərgələrində saxlanılır”, “Kinoteatr stullarına QİÇS-ə yoluxmuş iynələr vurulur” kimi başlıqları görmüşük. Bunlar son vaxtlar “saxta xəbər” (fake news) adlandırılan miflərin qlobal şəbəkədə necə yayıldığına dair nümunələrdir.
Feyk (ingilis sözü olub “saxta” deməkdir) xəbər internetdə, kütləvi informasiya vasitələrində, mediada yerləşdirilən hər hansı tamamilə və ya qismən etibarsız məlumatdır. Hər hansı paylaşım, xəbər, video, şəkil, sosial media hesabı və hətta tanınmış resursu təqlid edən vebsayt da saxta ola bilər. “Saxta” xəbərlər həm də sifarişli və ya təsadüfi ola bilər.
Saxta xəbərlər yaşından və sosial statusundan asılı olmayaraq müxtəlif insanları çaşdıra bilər. Məsələn, məşhur aşpaz Ceymi Oliverin guya müəyyən bir brendə aid burgerlərindəki ətin yuyulmuş yağdan və ammonyakdan hazırlandığını sübut etdiyi hekayə hər kəsin yadındadır.
İnternetdə bu məlumatı yoxlamaq və anlamaq üçün cəmi beş dəqiqə vaxt lazımdır – əslində, hekayə tamamilə fərqli idi. Heç bir məhkəmə olmayıb, aşpazın ABŞ-da bütün qida sənayesini tənqid etdiyi bir televiziya şousu var idi və bəzi jurnalistlər McDonald’s-da reseptin sonradan dəyişdirilməsini bununla əlaqələndirdilər. Təəccüblüdür ki, verilişin epizodu 2011-ci ildə yayımlanıb, lakin bu mif sosial şəbəkələrdə və müxtəlif yerli mediada hələ də aktualdır.
Bu, hər kəs üçün vacib bir dərsdir – saxta xəbər hər yerdə, hətta heç gözləmədiyiniz yerlərdə qarşınıza çıxa bilər, ona görə də istənilən məlumatı yoxlamaq lazımdır.
Kaspersky bunu necə edəcəyinizi izah edir:
Məlumatın mənbəyini tapın
İlk növbədə məlumatın haradan gəldiyini yoxlamaq lazımdır. Burada bir neçə variant ola bilər. Düzdür, mətbuat, bloggerlər, messencer kanalları və sosial media icmaları bir qayda olaraq reputasiyaya malikdirlər. Amma eyni zamanda başa düşmək lazımdır ki, hətta ən layiqli və hörmətli mediada belə saxta xəbərlər dərc oluna bilər.
İlkin mənbələrə keçidlər tapın
Etibarlı olduğunu iddia edən hər hansı bir məlumatda mənbələrə keçidlər olmalıdır – linkləri olmayan məqalə və ya yazıya etibar edilməməlidir. Növbəti addım linklərin özlərini yoxlamaqdır. Hamısı materialın xüsusiyyətlərindən asılıdır. Məsələn, mətn xaricdəki bəzi hadisələrdən bəhs edirsə, məlumatın orijinal dildə yer aldığı yerli nəşrlərə keçidlər olmalıdır. Əks halda, müəlliflər hadisədən necə xəbər tuta bilərlər? Məqalənin müəllifi rəsmi qurumların dərc etdiyi məlumatlara və ya elmi araşdırmalara keçid verirsə, bu da yaxşı əlamətdir.
Ayrı-ayrı faktları yoxlayın
İstənilən mətn, video və ya audio materialda başqa mənbələrlə çarpaz yoxlanıla bilən ayrıca faktlar var. Çox vaxt bunlar adlar, tarixlər, coğrafi yerlər, bəzi elmi məlumatlar və s. olur. Bu məlumatları sürətli internet axtarışı ilə asanlıqla tapmaq olar. İki və ya üçdən çox qeyri-dəqiqlik tapsanız, materialı, çox güman ki, etibarsız elan etmək olar. Bu, heç də həmişə o demək deyil ki, müəllif qəsdən sizi aldatmağa çalışır. Ola bilsin ki, o, sadəcə olaraq nədən yazdığını başa düşmür.
Mənbənin gündəliyini müəyyənləşdirin
Ayrı-ayrı faktları yoxlamaqla yanaşı, mənbənin ümumi istiqamətini və gündəliyini müəyyən etmək də vacibdir. Müəlliflər yalanları aşkar şəkildə dərc etməsələr belə, məqalədəki düzgün vurğu və düzgün seçilmiş məlumatlar sizi böyük mənzərədən yayındıra və fikrinizə təsir edə bilər. Gündəliyi bilmək sizə alınan məlumatlara daha obyektiv yanaşmağa kömək edəcək.
Detallara diqqət yetirin
Əsas faktlar tutarlı görünürsə, təfərrüatlara diqqət yetirilməlidir: şəkillər, sitatlar, terminlər və üstünlük dərəcəsinin tez-tez istifadəsi. Hər birini ayrıca incələyək:
Şəkillər Photoshop və digər texniki vasitələrdən istifadə etməklə dəyişdirilə bilər. Şəklin dəyişdirilib-dəyişdirilmədiyini görmək üçün Google Image Search və ya TinEye-dən istifadə edərək orijinalı axtarmağa çalışın.
Sitatlar çox vaxt kontekstdən çıxarılır, klassik misal: “SSRİ-də seks yoxdur”. Hətta ilk sözlər üzrə sürətli İnternet axtarışı adətən böyük mənzərəni görməyə və müəllifin əslində nə demək istədiyini başa düşməyə kömək edir.
Müəlliflər oxucunu çaşdırmaq üçün çoxlu “ağıllı” sözlərdən istifadə edə bilərlər – bu, xüsusilə elmi mətnlərdə geniş yayılıb. Tənbəl olmayın və materialı başa düşmək üçün əsas olan terminlərin mənalarını tapın. Qarşınızda yalan olduğunu başa düşmək üçün ixtisaslaşmış nəşrlərə baxmaq lazım deyil – adətən bir neçə klik və Vikipediya kifayətdir.
“Bu, tarixin ən mühüm qanunudur” və ya “qarşınızda olan ən dürüst siyasətçidir” hamısı üstünlük dərəcələrinə misaldır. Mətndə onun bolluğu həyəcan siqnalıdır. Çox güman ki, müəlliflər sizi nəyəsə inandırmağa və ya nəyisə satmağa çalışırlar.
Müxtəlif əlamətləri izləyin
Bir növ kütləvi fenomendən bəhs edən mətnlər ayrı bir hekayədir, məsələn, “peyvənddən sonra insanlar uşaq sahibi olmaq imkanını itirirlər” tipli xəbərlər. Belə hallarda bu sorğu üçün bütün mümkün mənbələri axtarmaq faydalıdır. Materiallarda əsas təfərrüatlar eynidirsə – iştirakçının və ya şahidin adı və ya yaşı, habelə hadisənin yeri və tarixi kimi şeylərə diqqət yetirmək daha faydalı olar – çox güman ki, bu, hal təkrarlanmır və kütləvi bir fenomen deyil, çünki onlar sizi nəyəsə inandırmağa çalışırlar. Ketrin Tay “Chaos Communication Congress” adlı tədbirdəki çıxışında belə halları necə ifşa etmək barədə ətraflı danışıb.
Məlumatların yoxlanılması üzrə ixtisaslaşmış resurslardan istifadə edin
Təbii ki, internetdə gördüyümüz hər mətni yoxlamaq mümkün deyil. Üstəlik, bunu etmək tez-tez lazım olmur çünki peşəkarlar artıq bunu bizim üçün ediblər. Hər ölkədə mifləri ifşa etmək üzrə ixtisaslaşmış media var. Yuxarıda təsvir olunan uzun proseduru yerinə yetirməzdən əvvəl, bunun sizdən əvvəl edilib-edilmədiyini görə bilərsiniz. Mövzu üzrə bəzi ingilis və rus mənbələrini təqdim edirik:
Snopes müxtəlif hekayələrin doğruluğunu yoxlayan ingilisdilli onlayn nəşrdir. Saxtaları gerçəkdən ayırmaq üçün resurs mürəkkəb reytinq sistemindən istifadə edir – bu, gerçəyi, açıq yalanı və ya sadəcə səhv məlumatı anlamağa kömək edir. Snopes mədəniyyət, tarix, elm və siyasət kimi müxtəlif sahələrdən olan hekayələri təhlil edir:
“Provereno” (yoxlanıldı) – Snopes reytinq sistemini özünəməxsus formada tətbiq edən rusdilli platformadr. O, həm beynəlxalq gündəm, həm də sırf Rusiya gündəminə aid müxtəlif mövzularda faktları təhlil edir. Düzdür, Snopes-dən fərqli olaraq, “Provereno” siyasətlə bağlı məlumatları demək olar ki, yoxlamır.
PolitiFact başqa bir ingilis dilli xidmətdir. Adından da göründüyü kimi, o, siyasi faktların yoxlanılması üzrə ixtisaslaşıb. PolitiFact əsasən ABŞ daxilindəki, eyni zamanda beynəlxalq siyasət gündəmi ilə məşğul olur. Snopes kimi, PolitiFact da reytinq sistemindən, yəni “doğruluğun” 6 dərəcəsindən istifadə edir. Eyni zamanda, hər bir mövzu daxilində statistik rəqəmləri də təqdim edir – hekayələrin hansı hissəsi doğrudur, demək olar ki, doğrudur və ya kökündən yalandır.
Fakecheck Rusiya gündəmində faktların yoxlanılması ilə məşğul olan rusdilli onlayn xidmətdir. Onun reytinq sistemi “feykometr” adlanır və səkkiz reytinqdən ibarətdir. Standartlara əlavə olaraq, “Doğru”, “Saxta!” kateqoriyalarını, onların arasındakı dərəcələri, həmçinin üç fərqli kateqoriya təqdim edir. Bunlar “Diqqət” və “Qiymətləndirilməmiş”, yəni məlumatın ilkin olaraq qapalı və ya anonim mənbədən gəldiyini və hələlik yoxlanılmasının mümkün olmadığını bildirən kateqoriyalar, həmçinin satirik mahiyyətini gizlətməyən xəbərlər kateqoriyası olan “Satyricon”-dur.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, hər hansı digər media kimi, fakt yoxlayıcılar da səhvlər edirlər, buna görə də məlumatları özünüzün də yoxlaması çox vacibdir. Qazandığınız təcrübə sayəsində siz avtomatik olaraq əsaslandırma səhvlərini, məntiqi uyğunsuzluqları və saxtakarlığın digər əlamətlərini görməyə başlayacaqsınız.
Bütün saxtalar məlumatlar qəsdən yalan olaraq verilmir, çox vaxt sadə səhvlər üzündən meydana çıxır. Hər kəs saxta xəbərə inana bilər – bir qayda olaraq, nə ali təhsil, nə də həyat təcrübəsi insanı bundan qoruyur. Buna görə də, hamısını olmasa da, heç olmasa həyatınıza həqiqətən təsir edən məlumatları yoxladığınızdan əmin olun.
Jurnalist və “Səhvə görə peşmanam” (“Regret for error”) jurnalının təsisçisi Kreyq Silvermanın redaktoru olduğu “Fakt yoxlama təlimatı” ilə fakt yoxlaması haqqında biliklərinizi genişləndirin. Burada məlumat yoxlayıcıları öz strategiyaları və texnikaları haqqında danışırlar. İngilis və bir neçə başqa dildə təqdim olunan təlimatı birbaşa rəsmi internet saytından pulsuz yükləmək olar.